„Wer zu spät kommt, den bestraft das Leben“

Zij die te laat komen, worden bestraft door het leven

Ter inleiding op de filmserie van najaar  2024 heeft Baer Hanraets een inleiding gemaakt om ons te herinneren aan de aanloop naar en gebeurtenissen rond de val van de Berlijnse muur in 1989.

De grote omwentelingen in Europe 1982 – 1995

10 November 1982 sterft Leonid Brezjned, de secretaris-generaal van de Sovjet-Unie. Hij laat een enorm land achter met een vastgelopen economie, met een geldverslinde oorlog in Afghanistan, met een bevolking die behoefte heeft aan heel veel dingen die er niet zijn. Maar ook met een corrupt politiek systeem en een verstikkende bureaucratie.

Zijn opvolger, Yuri Andropov is al ernstig ziek bij zijn aantreden maar start een groot economisch hervormingsplan. Door zijn ziektes en door de tegenwerking van de gevestigde partijbonzen komen die hervormingen niet van de grond. Hij sterft in 1984 en wordt opgevolgd door ook een zieke Konstantin Tsjernenko. De ingezette hervormingen sterven een stille dood. Tsjernenko sterft in 1985 na een bewind van slechts 13 maanden.

De Sovjet-Unie is terug bij af.

Die stagnatie is niet alleen een probleem voor de Sovjet-Unie, maar ook voor het hele Oostblok. De landen achter het ijzeren gordijn komen niet vooruit, de economieën zijn verlamd, technische ontwikkelingen lopen hopeloos achter op het westen, persoonlijke vrijheden ontbreken. De macht van de Sovjet-Unie in al deze landen is heel sterk.

Tsjernenko wordt opgevolgd door Michail Gorbatsjov, met 59 jaar een relatief jonge en nog gezonde politicus, die vrij snel start met zijn hervormingen.

“Uskorenie, glasnost en perestrojka”, dat wil zeggen – economische versnelling – openheid – hervormingen waren zijn kernwoorden. Hij wist voldoende druk te zetten en de oppositie uit te schakelen en zo kwamen de hervormingen langzaam op gang. Er kwam weer hoop in Rusland, hoop dat de veranderingen nu wel zouden slagen. Ook de binnenlandse politiek verandert, er komt meer vrijheid, privé bezit en kleine privé ondernemingen werden mondjesmaat toegestaan.

Rusland moedigt de andere socialistisch heilstaten aan ook deze weg in te slaan. Dit advies wordt met heel veel wantrouwen gehoord, Polen en Hongarije proberen voorzichtig onder de druk van Moskou uit te komen.

1989, De Deutsche Demokratische Republik bestaat 40 jaar. De stemming in de DDR is bedrukt, andere Oostblok landen hebben voorzichtig de eerste stappen naar meer vrijheid gezet, het Oost-Duitse regime houdt alle veranderingen tegen. Hiertegen wordt geprotesteerd, met name in Leipzig zijn er iedere maandagavond protesten. Er wordt meer vrijheid geëist, meer vrijheid te reizen, familiebezoek in het westen. Er worden hervormingen geëist, afschaffing van de Stasi, de slogan is “Wir Sind das Volk”.

Vaak worden deze protesten neergeknuppeld, de stemming is grimmig.

7 oktober 1989 is de 40e verjaardag van de DDR en dus ook de feestdag van de DDR, maar bepaald niet voor iedereen. Er is een grote militaire parade van de Nationale Volks Armee zoals die ook in de Sovjet-Unie plaats vonden. Die parade wordt bijgewoond door alles met rang en naam in de communistische wereld, dus ook door Gorbatsjov. Tijdens een onderling gesprek tussen Gorbatsjov en Honecker drong Gorbatsjov er bij Honecker op aan zijn politiek snel en ingrijpend te veranderen. Daarbij heeft Gerasimov, een Russische diplomaat in het gezelschap de uitspraak Wer zu spät kommt, den bestraft das Leben gedaan. Honecker was woest over de uitspraken van Gorbatsjov en Gerasimov en toen was het feestje helemaal bedorven.

Dan gaat het snel, op 18 oktober wordt Erich Honecker, met instemming van Moskou, afgezet en vervangen door Egon Krenz. Op 3 november tekent Krenz het bevel niet meer te schieten op demonstranten in het grensgebied met West-Duitsland.

Op 8 november is er ‘s middags een ministerraadvergadering gevolgd door een persconferentie door Günter Schabowski, lid van het Central Comité. De onderwerpen van de vergadering waren niet goed voorbereid, slecht genotuleerd en de besluiten zijn niet goed vastgelegd.

Tijdens de persconferentie wordt Schabowski gevraagd naar de vrijheid van reizen door de DDR burgers. Schabowski meldt dat er een besluit is genomen (?) dat de reisbeperkingen worden opgeheven. Per wanneer dan, vraagt een Italiaanse journalist. Gabrowski zoekt in zijn papieren en vindt daarin geen antwoord. En komt dan met de uitspraak:   “nach meinem Wissen ist das sofort, unverzüglich; volgens mijn weten is dat nu, onmiddellijk”. Commotie in de zaal natuurlijk.

Toch duurt het tot na tien uur die avond tot dat die boodschap volledig doordringt tot het Oost-Duitse publiek. Men had dit bericht weliswaar gehoord, maar men vertrouwde het niet. Pas toen de West-Duitse TV-zenders met dit bericht kwamen, gingen de Oost-Duitsers massaal de straat op en trokken ze vooral in Berlijn naar de muur. Bij de grensovergang Bornholmerstrasse liepen de eersten, na enkele aarzelingen door de grensbewaking, zomaar West-Berlijn binnen.

De muur was gevallen, het bestaansrecht van de DDR bestond niet meer.

Op 3 oktober 1990 integreerde de DDR in de Bondsrepubliek Duitsland.

De val van de Berlijnse muur, die Wende, was tevens het signaal voor de meeste Oostblokstaten om veranderingen door te voeren. Het communistische regime in Roemenië kwam op 20 december 1989 ten val, 25 december werden Nicolae Ceaușescu en zijn echtgenote Elena na een kort showproces veroordeeld en kort daarna geëxecuteerd.

Sind 1989 zijn Hongarije, Roemenië en Bulgarije onafhankelijke staten en sinds 1999 lid van de NATO. Sinds 2004 – 2007 zijn ze lid van de EU.

6 September 1991verklaarden de 3 Baltische staten zich onafhankelijk van de Russische Federatie. Nu zijn het drie leden van de EU en alle drie zijn ze lid van de NATO.

Per 1 januari 1993 werd Tsjechoslowakije formeel gesplitst en gingen Tsjechië en Slowakije separaat verder. Nu zijn ze beiden lid van de EU en de NATO.

Op 8 december 1991 kwamen de leiders van Rusland, Oekraïne, en Wit-Rusland bij elkaar voor het ondertekenen van het Akkoord van Białowieża. Dit was het einde van de Sovjet-Uni en het ontstaan van een aantal min of meer onafhankelijk staten. De oorlog nu tussen Rusland en Oekraïne laat zien dat het uit elkaar vallen van de Sovjet-Unie nu nog steeds niet door iedereen geaccepteerd is.

Ook tussen de diverse STAN-landen is het geen vrede.

Het vraagt nog heel veel tijd voordat de muur volledig gevallen en helemaal opgeruimd is.